Iščekivanje

Analiza ostvarenih rezultata poslovanja i poslovnog ambijenta Republike Srpske tokom ove godine ne daje mnogo vere u značajne promene u privredi u 2011. godini. Banke su tokom ove godine pojačale mere opreza pri odobravanju kredita i tako dodatno otežale poslovanje mnogih preduzetnika i privrednih društava. Alternativa bankarskim kreditima može biti emisija atraktivnih korporativnih obveznica. Ipak, nerealno je očekivati da će se obveznice nekih kompanija kupovati samo zbog toga što imaju atraktivne kamatne stope.
Kada je reč o sanaciji privrede javnost već dugo očekuje da sazna do kad će stezati kaiš i na koji način će se razvoj i postojanje Srpske finansirati nakon ekonomske krize. Bez sumnje, poboljšanje standarda života, privrede, obrazovanja i ekonomije Srpske su zajednička očekivanja svih nas. Međutim, važno je da mere u cilju sanacije posledica krize javnost ne shvati samo kao nužne i bolne već i kao opravdane.

U vezi sa tim naši lideri mogu se podsetiti najpoznatijeg Čerčilovog govora. Tri dana pošto je postao premijer Velike Britanije, poručio je engleskom narodu da mu može ponuditi samo ”krv, težak rad, suze i znoj”. Njegova vlada je nadu u bolji život nakon rata hranila konkretnim planovima za reforme školstva, zdravstva i drugih sektora javnog života. Uprkos velikim troškovima ratovanja većina tih njegovih ideja, obećanja i reformi su realizovane posle rata.

Akcije rizičnije od obveznica

1. Koje su prednosti ulaganja u obveznice?

Mjenice, obveznice, komercijalni zapisi, trezorski zapisi, certifikati o depozitu i obveznice su, za razliku od akcija, dužničke hartije od vrijednosti. Obveznice su, dugoročne dužničke hartije od vrednosti koje ulagači kupuju i drže s ciljem da ostvare prihod u vidu kamate, a emitenti ih prodaju da pribave dodatna sredstva za finansiranje različitih projekata. Prednosti ulaganja u obveznice ogledaju se u tome što se u unaprijed poznatim vremenskim intervalima dobija kamata. Uložena sredstva za kupovinu obveznica mogu, u zavisnosti od vrste obveznica, da budu vraćena odjednom-po roku dospjeća ili u ratama, uvećana za kamatu. Kao izdavaoci obveznica mogu se pojaviti država (državne obveznice), grad (municipirane obveznice) ili privredna društva (korporativne obveznice). Smatra da postojanje ovih emitenata nije ugroženo stoga obveznice nose manji rizik i sigurniji prinos u odnosu na akcije, što se takođe ističe kao prednost ulaganja u obveznice. Vlasnici akcija su upoznati sa činjenicom da iznos dividende koji treba da bude isplaćen zavisi od ostvarenog poslovnog uspjeha akcionarskog društva. Isplata dividende nije zakonska obaveza emitenta, sve dok akcionarsko društvo zvanično ne objavi visinu i rok isplate dividende. Dakle, isplata dividende je za razliku od prihoda koji se ostvaruje držanjem obveznica, neizvjesna i zavisi od poslovnih rezultata i planova akcionarskog društva.
2. Šta su korporativne obveznice?
Korporativne obveznice su u suštini ugovori kojim se privredna društva obavezuju da će imaocima ovih hartija periodično isplaćivati glavni dug i kamate. Emitovanje akcija je privilegija akcionarskih društava, dok korporativne obveznice mogu da emituju i privredna društva koja nisu akcionarska. Za razliku od akcija, kod kojih prihod može značajno da varira u kratkom periodu, prinos na korporativne obveznice je prilično siguran. Tokom recesije kod investitora i kod emitenata raste interes za korporativnim obveznicama. Motiv za investiranje u ovu vrstu obveznica leži u potencijalno višem prinosu, u odnosu na državne ili obveznice emitovane od strane organa lokalne samouprave, a toga očekivani prinos je sigurniji nego kod akcija. U slučaju da dođe do likvidacije ili otvaranja stečaja nad akcionarskim društvom vlasnici obveznica imaju prioritet u odnosu na vlasnike akcija u naplati svojih potraživanja iz likvidacione odnosno stečajne mase. S druge strane, uprkos pozitivnim poslovnim rezultatima, vrijednost akcija mnogih kompanija je na istorijski najnižim nivoima. U takvim uslovima je otežano prikupljanje dodatnih sredstava putem kreditnog zaduživanja ili nove emisije akcija te se privredna društva odlučuju za alternativni izvor finansiranja-emitovanje korporativnih obveznica. Investitori mnogo pažnje posvećuju analizi sigurnosti naplate svojih potraživanja, odnosno sposobnosti kompanije koja je emitovala obveznice da o roku izmiri svoje obaveze. Na razvijenim tržištima kapitala specijalizovane institucije-rejting agencije, među kojima su najpoznatije "Moody’s Investors Service", "Standard & Poor’s" i "Fitch Ratings" rangiraju obveznice prema riziku što u velikoj mjeri pomaže ulagačima da izaberu u koje obveznica da ulažu. Na Banjalučkoj berzi su svoje poslovne aktivnosti emisijom obveznica finansirale Balkan investment bank a.d. Banja Luka, Cer a.d. Prnjavor, NLB razvojna banka a.d. Banja Luka, Sinergijaplus i Farmland a.d. Nova Topola.

Inicijalna javna ponuda akcija

U određenoj fazi postojanja privrednog društava vlasnici i menadžeri se nađu na raskrsnici na kojoj treba da izaberu način finansiranja kojim će nastaviti dalji rast i razvoj svoje firme. Radi se o odluci po kojoj cijeni i od koga, odnosno pod kakvim uslovima će da obezbijede sredstva za finansiranje daljeg rasta i razvoja. Zbog posljedica koje proizilaze iz pribavljanja dodatnih sredstava najvažnija odluka se odnosi na izbor u kojoj mjeri je moguće finansirati razvoj iz zadržane dobiti iz prethodnih godina, kreditnog zaduživanja od banke, emisije obveznica, saradnje sa postojećim ili novim strateškim partnerom ili inicijalne javne ponude akcija (eng. initial public offering – IPO).

Vlasnici i menadžeri kompanija koje nisu listirane na berzi, a koji imaju ambicije da značajno povećaju vrijednost kompanije, proizvodne kapacitete i tržište trebalo bi da razmotre mogućnosti koje im nudi inicijalna javna ponuda akcija. To je potez kojim kompanija poveća svoju vrijednost, širi vlasničku strukturu i izlazi u javnost, odnosno na berzu, emisijom akcija.
Kao najvažnije prednosti finansiranja razvoja putem javne emisije akcija ističe se nekoliko činjenica. Najvažnija je da ovako prikupljena sredstva nemaju rok dospijeća i kamatnu stopu jer investitori koji kupuju akcije u javnoj ponudi očekuju prinos po osnovu dividende ili ostvarivanje kapitalne dobiti kroz rasta cijena akcija na berzi. Zatim, važna okolnost jeste da finansiranjem na ovaj način kompanija ne zavisi samo od jednog kreditora. Osim toga, važno je imati u vidu da se na ovaj način povećava finansijska moć u slučaju budućih preuzimanja drugih kompanija.
Iskustva na razvijenim tržištima kapitala pokazuju da se nakon prelaska u otvoreno akcionarsko društvo kompanija organizaciono disciplinuje. Dolazi do razdvajanja vlasničke i upravljačke funkcije, a pored interne revizije obavezna je i eksterna revizija. Menadžeri koji rukovode kompanijom se putem menadžerskih ugovora motivišu da upravljaju njome u najboljem interesu svih akcionara. Uz to, u otvorenom akcionarskom društvu svi vlasnici, srazmjerno svom učešću u kapitalu, učestvuju u procesu donošenja važnijih odluka.
Sam proces izlaska na berzu dobija veliku pažnju javnosti što ima i sinergetski efekat - promovisanje poslovanja i proizvoda kompanije. Naime, mediji mnogo pažnje posvećuju akcionarskim društvima jer je interes za poslovanje akcionarskih društava uvijek veći u odnosu na privatna preduzeća. Ovu okolnost, i obavezu da periodično objavljuju izvještaje o svom poslovanju, kompanije koje su listirane na berzi koriste da pokažu kako odgovorno i transparentno posluju.
Za IPO su najviše zainteresovani menadžment, radnici i dobavljači kompanije, jer su najbolje upoznati sa uslugama ili proizvodima, tržištem i imidžom kompanije. Štaviše, utvrđeno je da najlojalniji radnici, te kupci proizvoda i korisnici usluga kompanije, nerijetko postanu njeni najbrojniji akcionari.
Kompanija bira tzv. agenta emisije, obično brokersku kuću ili investicionu banku, čija je uloga da investitorima promoviše ulaganja u akcije kompanije. Samom početku procesa IPO-a prethode konsultacije vlasnika sa agentom ili potpisnikom emisije o strukturi ponude koja će biti upućena investitorima, s ciljem da se odredi visina kapitala, odnosno željena vlasnička struktura nakon javne emisije akcija. Upravo zbog neizvjesnosti oko broja i cijene akcija koje će se emitovati izrađuje se preliminarski prospekt. U tom dokumentu navode se svi podaci o istoriji i planovima kompanije i njenog menadžmenta osim tačnog iznosa potrebnog kapitala. Tačan iznos je poznat tek pošto se opipa „puls tržišta“, to jest kad se procijeni stvarna zainteresovanost investitora za akcije kompanije.
Proces IPO-a i u razvijenim ekonomijama traje nekoliko mjeseci, a kako se često radi o velikim sumama nije rijetkost da se investiciona banka ili brokerska kuća koja je potpisnik emisije obaveže da će otkupiti sve akcije koje se ne prodaju u postupku javne ponude akcija. Ponekad potpisnik emisije kupi sve akcije iz javne ponude, a kasnije ih prodaje ostvarujući tako zaradu u vidu razlike u cijeni.
Krajem 2008. godine uspješno je završena prva IPO (“Fratello Trade” a.d.) u Bosni i Hercegovini, čime je tržište kapitala Republike Srpske pokazalo da može vršiti svoju osnovnu funkciju-omogućiti privrednim društvima prikupljanje kapitala. Iako od tada nije bilo inicijanlnih javnih ponuda, poznato je da kod velikog broja privrednih društava koja su u privatnom vlasništvu postoji interes da se razvoj poslovanja finansira upravo na ovaj način. Međutim, kako vlasnici kompanije imaju veliki psihološki problem zbog gubljenja apsolutne kontrole i samostalnog upravljanja u njihovoj kompaniji treba da budu sigurni da tačno znaju odgovor na dilemu da li su zarad stvaranja većeg profita spremni novim vlasnicima ustupe dio vlasništva nad kompanijom.

Očekivanja

Primiče se doba godine u kojem se analiziraju događaji koji su obilježili ovu i iznose se očekivanja za sledeću godinu. Pokazatelji iz ove godine ukazuju na to da će uslovi poslovanja i u 2011. godini biti izuzetno teški. Suvišno je raspravljati o tome hoće li rast biti 0,5 posto ili nula posto jer se tu radi o rasponu statističke greške i svakako o stagnaciji.
Dobre vesti iz Vašingtona i Brisela mogu pogodovati rastu optimizma, ali posledice teške krize koje će nas potresati i u 2011. godini su dovoljan motiv za promenu načina razmišljanja i ponašanja svih nas, od političara preko ekonomista do krajnjih potrošača. Vanjski-uvezeni faktori, su samo delom krivi za probleme koje odavno imamo.
Stranci koji nameravaju ulagati ovde žele uverenje da će njihov kapital biti siguran. Najjednostavniji odgovor na pitanja kako podstaći rast privrede i poboljšati ulagačku klimu je da borba s korupcijom, rešavanje problema privrednih društava koja su u (pred)stečajnom postupku, stimulacija izvoza, smanjivanje javne potrošnje, očuvanje stabilnosti cena i održavanje tržišne privrede pokažu još bolje rezultate.
Vreme je da se prevaziđe strah od delovanja privatnog kapitala i preduzetništva te da se kazne svi oni koji varaju državu, a da prizanja dobiju odgovorni, uspešni i pošteni preduzetnici. U protivnom ćemo, pre ili posle, ponavljati priču o propuštenim prilikama i izgubljenim godinama

Dodatna edukacija

Čini se da na Banjalučkoj berzi postoje ulagači koji se ponašaju u skladu sa upustvom najpoznatijeg i najuspešnijeg investitora današnjice, Warrena Buffeta, koji kaže: „Većina ljudi se zainteresuje za akcije kad i svi ostali. Trebate se interesovati za akcije kad niko drugi nije zainteresovan.“
Naime, drugog avgusta ove godine Berzanski Indeks Republike Srpske-BIRS kraj trgovine je dočekao na najnižoj istorijskoj vrednosti od 801,27 indeksnih poena, a vrednost ovog indeksa danas je za oko 9 odsto viša u odnosu na taj dan. Pri ovom blagom povećanju prometa i cena pojedinih akcija nameće se pitanje imaju li svi učesnici dovoljno volje, spremnosti, znanja i iskustva da odgovore izazovima koje pred njih postavlja tržište kapitala.
Stvaranju kladioničarske atmosfere i osećaju prevarenosti koji je usledio nakon nedavnog kraha na svetskim finsnijskim tržištima pogodovali su brojni razlozi. Činjenica je da postoji rizik delistiranja određenih kompanija, a mnoga privredna društva i investitori tek treba da razmotre prednosti i pogodnosti listiranja na berzi. Stoga, treba podržati napore Banjalučke berze i Komisije za hartije od vrijednosti RS jer su osim zakonske zaštite, prepoznale važnost organizovanja radionica, seminara i predavanja za individualne i profesionalne investitore te za postojeće i potencijalne emitente s ciljem podizanja razmumevanja principa dugoročnog ulaganja i korporativne kulture na viši nivo.

Obveznice grade infrastrukturu

U aprilu 2007. godine usvojen je Zakon o zaduživanju, dugu i garancijama Republike Srpske, kojim je omogućeno da se gradovi i opštine u Republici Srpskoj, uz saglasnost ministarstva finansija mogu zadužiti emisijom obveznica.
Prva lokalna zajednica koja je prepoznala priliku da kroz zaduženje emisijom municipalnih obveznica prikupi sredstva za realizaciju nekog projekta je opština Laktaši. Odbornici Skupštine opštine Laktaši usvojili su Odluku o prvoj emisiji obveznica ukupne vrijednosti 10.000.000 KM s ciljem da se prikupljenim sredstvima finansira izgradnja sportske dvorane. Emisijom ovih obvezna započela je nova era u razvoju finansijskog tržišta Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, jer su primjer Laktaša pratili grad Banja Luka te opštine Gradiška, Šamac, Bijeljina, Kotor Varoš, Istočni Stari Grad, Srbac i Lopare. Ukupna vrijednost ovih obveznica je 46,2175 miliona KM.
Municipalne obveznice izdaju organi lokalne samouprave, gradovi, opštine ili druge lokalne zajednice s ciljem da brzo dođu do sredstva za pokrivanje tekućeg budžetskog deficita, izgradnju kapaciteta za proizvodnju i distribuciju toplotne energije, unapređenje vodosnabdjevanja, izgradnje puteva, sportsko-rekreacionih centara, škola ili za finansiranje sličnih projekata po povoljnijim uslovima nego da se kreditno zadužuju kod banaka. Na ovaj način se stvaraju uslovi za brži razvoj realnog sektora povećava se standard življenja na lokalnom nivou.
Kupci obveznica ostvaruju pravo na isplatu glavnice i pripadajućih kamata. Kamate se najčešće isplaćuju polugodišnje, dok glavnica može da bude isplaćena po po dospjeću ili periodično, zajedno sa kamatama. Prosječna kamatna stopa koju nose obvaznice opština Republike Srpske je viša od 6 posto,a prema pomenutom zakonu prag dozvoljenog zaduživanja opština iznosi 18 posto opštinskog budžeta, tako da kupci obveznica nemaju razloga da brinu da će otplata duga i kamata doći u pitanje.
Ovi razlozi naveli su mnoge ulagače, ali i potencijalne emitente da bolje razmotre mogućnosti koje nudi trgovina ovim obveznicama.
Opštine su na ovaj način u prilici da same diktiraju uslove svog zaduženja, u smislu načina rasporeda sredstava za realizaciju projekata, odabira visine kamatne stope i dužine odnosno načina vraćanja pozajmljenih sredstava. Zbog transparentnosti čitavog procesa emisije obveznica opština-emitent se tokom i nakon emisije obveznica nalazi u fokusu pažnje javnosti i na taj način lokalna vlast je u prilici da istakne razlike u odnosu na druge lokalne samouprave. Naime, prije početka emisije obveznica emitenti, posredstom medija i agenta emisije, upoznaju potencijalne investitore i širu javnost sa iznosom i načinom otplate duga kao i o načinu realizacije i koristi od projekta za koji se prikupljaju sredstva sredstava.
Dobar primer iz regije da se obveznicama lokalne samouprave može unaprijediti razvoj lokalnih zajednica su Hrvatska i Crna Gora. Trenutno su na Zagrebačkoj berzi listirane municipalne obveznice osam emitenata, a na berzi u Podgorici mogućnost emitovanja obveznica do sada iskoristilo već petnaest lokalnih zajednica.
Na Beogradskoj berzi trenutno nema municipalnih obveznica, ali neke opštine su odavno izrazile interesovanje za prikupljanje sredstava putem emisije obveznica. Interesantno je da je Grad Beograd zapravo ima iskustva u emitovanju obveznica. Emisija municipalnih obveznica nominalne vrijednosti 16,4 miliona američkih dolara, sa rokom dospjeća od sedam godina, izvršena je još 1977. godine za potrebe završetka „Sava centra“. Garant te emisije bila je Beogradska banka, a pokrovitelji su bile su čak četiri inostrane banke.
Emisije opštinskih obveznica u Republici Srpskoj su uspjele najviše zahvaljujući Investiciono-razvojnoj banci RS. Međutim, sigurno da je daljim emisijama kvalitetnih opštinskih obveznica treba očekivati veće interesovanje drugih institucionalnih investitora, prije svega investicionih fondova i osiguravajućih društava, a i investitori koji imaju veću averziju prema riziku će biti u prilici da se upoznaju sa funkcionisanjem tržišta kapitala. Na taj način bi i naše tržište kapitala potvrdilo svoju osnovnu ulogu i tako postalo generator ukupnog ekonomskog razvoja Republike Srpske jer bi omogućavalo prikupljanje i alokaciju sredstva.
Primjer:
Ulagač koji je iskoristio priliku da za 1.000 KM pri emisiji kupi 10 obveznica opštine Banja Luka (oznaka na berzi:BLMI-O-A) prema otplatnom planu svakih pola godina dobija 166,67 KM glavnice uvećanih za kamatu na ostatak glavnice po kamatnoj stopi od 5,75 posto godišnje na ostatak glavnice. Nakon prvih pola godine držanja tih deset obveznica ulagač je dobio 166,67 KM i još 28,75 KM na ime kamata. Nakon sljedećih pola godine dobio je još 166,67 KM, ali ovaj put kamata se računa na ostatak glavnice, koja iznosi 833,33 KM te je ulagač iz primjera na ime kamate primio 23,96 KM. Nakon trećeg polugodišta ostalo je još pola ukupne glavnice te je i kamata manja i iznosi 19,17 KM, i tako redom dok se, prema otplatnom planu, ne isplate sve obaveze emitenta prema vlasnicima obveznica.

Trezorski zapisi

Nema barijera da se Republika Srpska još aktivnije uključi u razvoj tržišta kapitala. Prema trenutnoj zakonskoj regulativi može da emituje trezorske zapise u visini od oko 60 miliona u toku jedne godine.
Trezorski zapisi su kratkoročne hartije od vrednosti, čija naplata pristiže poslije 30, 90, 180 ili 360 dana, koje najčešće zbog prevazilaženja budžetskih poteškoća emituje država ili njen entitet. Upis trezorskih zapisa se vrši na aukcijama na kojima se oni prodaju uz diskont, a cena se menja pri kasnijim trgovinama. Budući da se emituju na kratak rok i da za njih garantuje država prinosi na trazorske zapise nisu mnogo visoki, ali su sigurni te bi se pojavljivanju ovog instrumenta obradovale domaće brokerske kuće, banke, osiguravajuća društva, investicioni fondovi i novoformirani penzioni rezervni fond.
Trenutno, zbog nedostatka adekvatnih finansijskih instrumenata na domaćem tržištu osiguravajuća društva nemaju gde da ulože kratkoročno raspoloživi novac, a banke na računima kod CBBiH drže preko milijardu KM iznad obaveznih rezervi, pri čemu ostvaruju minimalne prinose po osnovu kamate.
Osim što bi njihova emisija donela osveženje i dinamiku na domaćem tržištu kapitala, sredstva prikupljena na ovaj način bi se mogla iskoristiti za subvencionisanje poljoprivrednih proizvođača, finansiranje robnih rezervi, a jedan dio ovih sredstava bi se vratio u budžet po osnovu plaćanja PDV-a i drugih poreza.

Municipalne obveznice

Osiguravajuće kuće, investicioni fondovi i građani u RS još nisu prepoznali isplativost ulaganja u municipalne obveznice. Osim banjalučkog "Grawe osiguranja", koje je u obveznice uložilo oko 13 miliona KM, osiguravajuća društva gotovo da nisu kupovala obveznice.
Barijeru za ulaganje u obveznice predstavlja strah uzrokovan nespremnošću i nedovoljnom edukacijom učesnika na tržištu. Čak ni osiguravajuća društva nemaju zaposlene investicione menadžere koji bi analizirali mogućnosti ulaganja u obveznice.
Grad Banja Luka i opštine Laktaši, Gradiška, Šamac, Bijeljina, Kotor Varoš, Istočni Stari Grad, Srbac, Brod i Lopare su emitovali obveznice ukupne vrijednosti veće od 40 miliona KM po prosječnoj kamatnoj stopi većoj od 6 posto. Prag dozvoljenog zaduživanja opština iznosi 18 posto opštinskog budžeta tako da i u slučaju drastičnog smanjenja budžeta, otplata duga po obveznicama ne bi trebala biti ugrožena. Prema tome, ulagači su u prilici da ulaganjem u opštinske obveznice ostvare solidne prinose, a opštine mogu da dođu do sredstava pod povoljnijiim uslovima nego zaduživanjem kod banaka.
Ove emisije su uspjele najviše zahvaljujući Investiciono-razvojnoj banci RS, no sigurno da je daljim emisijama kvalitetnih opštinskih obveznica moguće privući strane investicione fondove i druge institucionalne investitore, a i oprezniji investitori će biti u prilici da se upoznaju sa funkcionisanjem tržišta kapitala.

Eksperti smanjuju rizik

Prije nekoliko godina na berzama u regionu ljudi su mahnito kupovali akcije raznih kompanija. Pri davanju kupovnih naloga jako malo računa su vodili o poslovanju kompanije čije akcije kupuju, ranijim prinosima i dividendama. Ohrabreni vijestima o dobicima poznanika na berzi, mnogi su se čak zadužili samo da bi što prije „ušli u voz”. Svakodnevno prateći rast cijena akcija povećavala se iluzija da su mudro uložili i tako svojim kupovinama sebi i svojim unucima obezbijedili bolju budućnost.
Međutim, vrlo brzo uslijedio je hladan tuš. Istovremeno sa neobuzdanim rastom cijena strani investitori, naslućujući krizu koja dolazi, počeli su da po jako dobrim cijenama prodaju svoje akcije. Sve veća ponuda akcija uticala je na smanjenje cijena. Posmatrajući kako se vrednost njihove imovine smanjuje, a bez ikakvih konsultacija sa stručnjacima, „novopečeni investitori” ishitreno su dokupljivali još akcija da bi spustili prosječnu cijenu po kojoj su kupovali akcije.
Usljed nadolazećih loših vijesti, novca i stranih investitora je nestajalo, optimizam je zamijenilo razočarenje i ubjeđenje da su mali ulagači prevareni jer su im skupo prodane bezvrijedne akcije. Na kraju, teška i nezahvalna pozicija postala je još gora spoznajom da za akcijama koje su u njihovom vlasništvu ne postoji tražnja čime je njihov novac bio ne samo zarobljen nego postao i bezvrijedan.
Istorija kretanja na berzi kaže da berza uvijek iznenadi. Zapravo, šanse za rast na berzi najveće su onda kad su svi pesimisti. Obično onda kada se očekuje rast, cijene akcija padnu i kada se očekuje propast, cijene se „iznenađujuće” oporave. Dobar dio ulagača koji je pretrpio gubitke nije više raspoložen da trguje na berzi. Međutim, kriza ima i drugu stranu. U martu prošle godine, kada su indeksi bili na istorijskim minimumima, postavljalo se pitanje koji normalan čovjek bi kupovao američke ili evropske akcije? Gledajući iz današnje perspektive pitamo se:”A koji normalan ne bi?”.
Kriza je uvijek bilo i biće. Za ulagače koji poznaju principe funkcionisanja tržišta kapitala i koji ne trče za silnom zaradom „preko noći“ kriza je često prilika za (do)kupovinu hartija od vrijednosti. Po prirodi stvari, upravo sada postoje akcije čija cijena je mnogo niža od njihove realne vrijednosti. Kao što su ranije mnoge akcije bilo daleko precijenjene, tako sada postoje akcije koje moraju biti podcijenjene. Kada većina učesnika na berzi uoči mogućnost za ostvarivanje profita, prilika za jeftinu kupovinu i skupu prodaju biće sve manje.
Vođeni ovom logikom, a poučeni iskustvom da treba ulagati u akcije kompanija za koje je studiozna analiza pokazala da imaju dugoročnu perspektivu sve više klijenata dolazi u brokerske kuće raspitujući se, osim za uobičajene brokerske usluge i za usluge investicionog savjetovanja. Drugim riječima, masa ulagača je prihvatila činjenicu da prosto nisu bili pripremljeni i edukovani za avanturu u koju su se upustili.
Upravo za ulagače koji nemaju mogućnosti ili znanja da aktivno prate i analiziraju kretanja na tržištu i promjene u poslovanju kompanija čijim hartijama se trguje na berzi, korisne su usluge investicionog savjetovanja.
Prema Zakonu o tržištu hartija od vrijednosti investicioni savjetnik (engl. investment adviser, investment consultant) je fizičko lice koje savjetuje pri investiranju u hartije od vrijednosti, pri njihovoj kupovini ili prodaji i ostvarivanju prava koja slijede iz vlasništva nad određenim hartija od vrijednosti. Pod poslovima investicionog savjetovanja smatraju se: obavještavanje klijenata o trenutnom stanju na tržištu i davanje savjeta u vezi sa kupovinom, odnosno prodajom određenih hartija od vrijednosti. To znači da osoba licencirana za ove poslove, za određenu nadoknadu, daje pravne ili finansijske savjete, obavlja tehničku ili fundamentalnu analizu i na bazi znanja, vještina i podataka koje posjeduje daje preporuku u vezi sa određenom hartijom. U preporuci, koju daje klijentu, investicioni savjetnik navodi cijenu po kojoj predlaže kupovinu ili prodaju određene hartije od vrijednosti pri tekućim uslovima na tržištu, s tim što konačnu odluku o cijeni, količini i tačnom momentu trgovine donosi klijent.
Investicioni savjetnik koristeći stečeno iskustvo, znanje i vještine analizira bilanse kompanija tokom različitih perioda te ih upoređuje sa bilansima konkurentskih kompanija te, imajući u vidu trenutne makro i mikroekonomske podatke, pravi razne projekcije poslovanja kompanija i daje prognoze kretanja cijena akcija. Stoga ne treba da čudi da, onda kada uvide značajne promjene na tržištu ili u poslovanju određene kompanije, investicioni savjetnici nerijetko mijenjaju svoje preporuke.
Investitori su i prije nekoliko godine imali mogućnosti da iskoriste znanje i iskustvo eksperata i na taj način realizuju znatne prinose na uloženi novac ili barem smanje rizik svojih ulaganja. Međutim, mali je broj onih koji su uistinu koristili usluge investicionih savjetnika.
Uslov da bi društva za poslovanje sa hartijama od vrijednosti obavljala poslove pružanja savjetodavnih usluga klijentima je da imaju neophodne dozvole koje izdaje Komisija za hartije od vrijednosti Republike Srpske (KHOV RS) i zaposleno lice za licencom. Zvanje investicionog savjetnika se stiče nakon položenog ispita pred KHOV RS. Radi se o ispitu od četiri oblasti:
• Ekonomska analiza (poznavanje osnovnih metoda za analizu investicija u finansijske instrumente);
• Pravo i etika (razumjevanje osnovnih pravnih pojmova, te najvažnijih zakonskih propisa, podzakonskih akata, etičkih i profesionalnih standarda prakse na finansijskim tržištima u svijetu i kod nas);
• Analiza finansijskih instrumenata (analiza hartija od vrijednosti i njihovih derivata sa različitim prinosima i rokovima dospjeća) i
• Investicione strategije i portfolio menadžment (primjena investicionih strategija poslovanje investicionih fondova, penzionih fondova i osiguravajućih društava. )
Osnovni uslov za izlazak na ispit je visoka stručna sprema, poželjeno finansijskog smjera. Sticanje dozvole za obavljanje poslova investicionog savjetnika podrazumijeva najmanje godinu radnog iskustva na poslovima vezanim za trgovinu hartijama od vrijednosti. Međutim, za kvalitetno obavljanje poslova investicionog savjetovanja potrebne su i druge vještine. U konkursima za ove poslove se, uz zahtjevanje poznavanja metoda i tehnika za izračunavanje rizika i prinosa, obično navode uslovi kao što su sklonost timskom radu i istraživačkom radu, ali i samostalnost pri obavljanju određenih zadataka, preduzetnost i odgovornost, izražene vještine usmenog i pismenog komuniciranja, razvijene organizacione i analitičke sposobnosti, poznavanje rada na računaru (najmanje MS Office paket) i korištenje engleskog jezika.
Klijenti često poistovjećuju zvanja “investicioni savjetnik” i “investicioni menadžer”. Za razliku od investiciong savjetnika, investicioni menadžer na osnovu pismenog ugovora zaključenog sa klijentom preuzima na čuvanje i upravljanje portfolio hartija od vrijednosti klijenta u cjelini ili u jednom dijelu.
Sama materija za spremanje ispita za dobijanje zvanja investicioni menadžer je ista kao za već opisani ispit, s tim što se zahtjeva znanje iz još dvije oblasti: analize finansijskih izvještaja i korporativnih finansija. Analiza finansijskih izvještaja obuhvata racio analizu, analizu uticaja poreza na finansijske rezultate i analizu lizinga i vanbilansnih pozicija. Dio posvećen osnovama korporativnih finansija sastoji se od upravljanja aktivnom i pasivom, analize strukture kapitala, razmatranju odluka o investiranju kapitala i teorije i analize bilansa.
Većina ljudi, koji ranije nisu imali dodira sa berzanskim poslovima, ostaje nemalo iznenađena kada upozna brokera, investicionog savjetnika ili investicionog menadžera. Većinom se radi o mladim kadrovima, koji osim osnovnih studija imaju završen i magisterij. Ako se posmatraju svjetska tržišta kapitala i njihova tradicija uočava se da se poslovima berzanskih posrednika uglavnom bave “mlađi ljudi”, koji itekako vole svoj posao i jako dobro ga obavljaju. Praksa u svijetu je da poslove berzanskih posrednika rade ljudi koji ne nose teret starog načina poslovanja i odlučivanja. Osim toga, u posljednjih petnaestak godina, za razliku od njihovih starijih kolega koji se tokom svog radnog vijeka nisu susretali sa tržištem kapitala, ovi kadrovi imali su priliku da na fakultetima dobiju osnovna znanja o finansijskim tržištima, berzanskom poslovanju i korporativnim finansijama. Istina je da su tržišta kapitala u regionu mlada i još uvijek u razvoju, ali već postoji baza stručnjaka koja umije pratiti ekonomske cikluse i uspješno se nositi sa izazovima koje tržište postavlja pred njih.

(Ne)kvalitetni izveštaji

Sa razvojem krize ponovo je aktuelna priča o potrebi povećanja kvaliteta finansijskih izveštaja i bolje primene međunarodnih računovodstvenih standarda u našim kompanijama. Većina naših privrednih društava redovno objavljuje finansijske izveštaje, ali na poboljšanju kvaliteta tih izveštaja treba još više raditi, jer kvalitetno izveštavanje je baza za privlačenje novih investitora i razvoj finansijskog tržišta.
Usled lošeg korporativnog upravljanja, krivog tumačenja računovodstvenih standarda, te slabe kontrole, finansijski izveštaji mnogih privrednih društava su jako nekvalitetni. Naime, male i novoosnovane kompanije su često u vlasništvu lica koja nemaju šira ekonomska znanja. Vlasnici takvih kompanija, skloni “računovodstvenoj gimnastici”, su tek u ovoj recesiji spoznali da gubitak prikazan u bilansu može uštedeti na plaćanju poreza, ali zbog takvog poteza će teško pribaviti sredstva za dalji rast i razvoj kompanije. Zbog toga, osim zakonskih podsticaja za poboljšanje stanja u ovoj oblasti, neophodno je više raditi na kontinuiranom edukovanju vlasnika i članova uprave kompanija, ali i potencijalnih investitora.
Upravo zbog nepostojanja adekvatne kontrole kvaliteta finansijskih izveštaja i prepuštanja selekcije kvalitetnih kompanija „tržištu“, naša privredna društva protraćila su godine tokom kojih su, uz kvalitetnije finansijsko izveštavanje, mogla obezbediti mnogo bolje uslove za finansiranje svog razvoja.

Mali rizik, siguran prinos

U Fokusu mi je prenesena izjava:
Upravo zbog toga što se emituju na kratak rok i za njih garantuje država, trezorski zapisi smatraju se vrlo sigurnim instrumentom te je prinos na njih praktično bez rizika, što za rezultat ima sigurne, ali ne mnogo visoke stope prinosa. Upis trezorskih zapisa vrši se na aukcijama na kojim se oni prodaju uz diskont, a cijena se mijenja pri kasnijim trgovinama, kaže Miloš Grujić, investicioni menadžer u DUIF "Advantis Capital Managment".

Ukupni poslovni prihodi u prvih šest mjeseci 2010. godine

Očekivani bolji rezultati Telekoma i "Tržnice"

U Fokusu mi je prenesena izjava:
Javnost je vjerovatno očekivala bolje rezultate od Telekoma Srpske i banjolučke "Tržnice", kaže Miloš Grujić. Naime, prema izvještaju Telekoma, poslovni prihodi u prvih šest mjeseci ove godine iznosili su 227 miliona KM i u odnosu na isti period 2009. godine manji su za skoro tri odsto. Istovremeno, rashodi su povećani za oko dva odsto na 161 milion KM. Ukupni prihodi iznose 231 miliona KM, što predstavlja smanjenje od pet odsto u odnosu na prvo polugodište prošle godine. Pri tome, ukupni rashodi su neznantno smanjeni i iznose 178,7 miliona KM što je smanjenje za oko 0,05 odsto. Međutim, pohvalno je smanjenje ukupnih obaveza na 221 milion KM, što je za 2,5 odsto manje nego prošle godine. Od toga, dugoročne obaveze su za 4,5 odsto manje i iznose 106,55 miliona KM, a kratkoročne su manje za 0,6 odsto i iznose 114,37 mioliona KM. U izvještajima Telekoma pažnju privlači povećanje amortizacije za 7,65 odsto, sa 48,24 miliona KM na 51,9 miliona KM. Još interesantniji su polugodišnji bilansi "Tržnice", iz kojih se vidi da su prihodi od prodaje smanjeni za 12,62 odsto sa 9,47 miliona KM na 8,27 miliona KM. Neto dobit smanjena je za 73,24 odsto, sa 2,63 miliona KM na 704.506 KM. Međutim, pozitivno je značajno smanjenje ukupnih obaveza za 27,40 odsto sa 5,7 miliona KM na 4,16 miliona KM. Kratkoročne obaveze manje su za 26,27 odsto, a dugoročnih obaveza nema, navodi Grujić.

Uzaludni napori

U Republici Srpskoj u toku je više od 230 stečajnih postupaka. U ambijentu, u kojem mnoga privredna društava zbog prijeteće nesposobnosti za plaćanje ili prezaduženosti strepe za svoj opstanak, nije na odmet spomenuti “ljekove”, koje je za ove (ne)prilike predvidio Zakon o stečajnom postupku.
Stečajni postupak se otvara kad su obaveze dužnika veće od imovine, zbog namirenja povjerilaca unovčenjem dužnikove imovine i srazmjernom raspodjelom prikupljenih sredstava povjeriocima.
Povjerioci zbog dužine, neizvesnosti ishoda stečajnog postupka i načina unovčenja imovine dužnika priželjkuju reorganizaciju, očekujući brzu isplatu svih svojih potraživanja. Međutim reorganizacija, kojom bi se uredilo dalje poslovanje i odnosi dužnika prema povjeriocima, jeste poželjan, ali najmanje vjerovatan ishod stečajnog postupka dužnika.
Uz saglasnost povjerilaca, dužniku se može omogućiti da: zadrži svu ili deo imovine za nastavak poslovanja, prenese imovinu na druga lica, proda ili raspodjeli imovinu, pretvori potraživanja povjerilaca u uloge, smanji ili odgodi isplatu obaveza ili obaveze pretvoriti u kredit. Moguće je da se dužnik spoji sa drugim subjektima ili da emituje nove akcije.
Nažalost, dosadašnja praksa je pokazala da se ovim merama agonija produžava, a stečajna masa se uzalud troši, jer je za revitalizaciju poslovanja osim saglasnosti povjerilca uglavnom potrebno obezbjediti jaku finansijsku inekciju u vidu gotovine.

Neiskorištene mogućnosti

 Mnoga preduzeća ne razmišljaju o pribavljanju dodatnog kapitala putem berze. Verovatno zbog straha da se ulaskom novih ili jačanjem pozicije već postojećim akcionarima značajno mogu promeniti vlasnička struktura i način donošenja odluka u preduzeću naša preduzeća se uglavnom zadužuju kod banaka. Tako ne dozvoljavaju postojećim vlasnicima, zaposlenima ili dobavljačima da sa preduzećem ostvare bolje veze. Ova lica imaju veliki interes da ulažu u preduzeće sa kojim sarađuju jer već imaju uvid u njenovo poslovanje.

Imajući to u vidu, menadžeri preduzeća treba da razmotre drugu mogućnost pribavljanja svežih sredstava na berzi-izdavanje korporativnih obveznica. Time se preduzeće obavezuje da će u određenom roku onima koju kupe obveznice vratiti novac uvećan za kamatu. Pri tom nema promena u vlasničkoj strukturi, a raste korporativni imidž preduzeća.

Potencijalne ulagače osim prinosa zanima šta će biti sa njihovim novcem u slučaju pokretanja stečajnog postupka. Iskreno, najbolje je ne imati nikakve veze sa takvom kompanijom, ali sigurnije je posedovati obveznice, jer vlasnici obveznica pri raspodeli stečajne mase imaju prednost u odnosu na vlasnike akcija.

Iako naša preduzeća odavno imaju mogućnost da emisijom obveznica pribave nova sredstva za rast i razvoj po kamatnim stopama nižim nego kod banaka, a prihvatljivim za ulagače, broj emitenata korporativnih obveznica na Banjalučkoj berzi je zanemariv.

Kolebljivi akcionari

Na Banjalučkoj berzi ostvaren je najniži polugodišnji promet još od 2004. godine. Akcije kompanija, izražene kroz indeks BIRS, od početka godine izgubile su preko 16 odsto vrijednosti. Sličan trend, pad cijena akcija pri malim prometima, je svuda u svijetu.

U ovakvom ambijentu vredi se prisjetiti zapažanja autora knjige „Psihologija berze“, Andréa Kostolanya. Njegovi stavovi uzimaju se jako ozbiljno jer je biljeležio svoja iskustva sa višegodišnjeg trgovanja sa 78 svjetskih berzi. Po njemu, na berzi postoje sigurni i kolebljivi investitori, a cijene akcija na njoj zavise od kretanja akcija iz ruku jednih u ruke drugih investitora. Tako je trenutni trend uvek više rezultat psihologije mase nego ekonomskih pokazatelja. Ako su investitori previše kolebljivi, onda će i najbolje akcije da gube na vrednosti.

Pad cijena pri malim prometima signalizira dalji pad, što je već dugo slučaj na svim berzama u regiji. Suprotan trend najavio bi pad akcija pri velikom prometu. Tada akcije mahom prelaze iz ruku kolebljivih u ruke sigurnih. Kako cijene budu rasle tako će sigurni ulagači prodavati svoje akcije i realizovati prihode. Istovremeno, kolebljivi kupuju, rastu prometi, a rezultat je rast akcija.

Uskoro će domaća preduzeća početi sa objavama polugodišnjih finansijskih izveštaja. Čini se da, ma kakav (ne)uspeh pokazali ti izveštaji, cijene akcija na Banjalučkoj berzi, u narednom periodu, neće bitnije rasti.

Koncentracija vlasništva

Sa velikim brojem akcija preduzeća listiranih na Banjalučkoj berzi nije trgovano više od dve godine. Imajući u vidu finansijske izveštaje odnosno poslovanje i atraktivnost tih preduzeća, ako bi jedan dio tih akcija bio delistiran sa berze za njima ne bi trebalo previše žaliti.

Zakonom predviđen, najbrži put za delistiranje preduzeća sa berze je da se u broj akcionara svede na manje od sto ili da akcionar koji stekne više od 95 posto vlasništva obešteti ostale akcionare, te promeni pravnu formu preduzeća. Ova druga radnja se u praksi naziva „squeeze out” (istiskivanje). Ako i ne pristanu na prodaju, mali akcionari će, u zamenu za svoje akcije, biti isplaćeni po cijeni iz ponude za preuzimanje.

Krajnji cilj u oba slučaja je isti-delistiranje kompanije sa berze i oslobađanje od “troškova i zahteva” koje status otvorenog akcionarskog društva donosi. Iz pozicije većinskog akcionara, radi se o sasvim logičnom i očekivanom potezu. Nakon pada cena na berzi, većinski akcionari kupovinom akcija po niskim cenama koncentrišu vlasništvo i lakše upravljaju kompanijom.

Na berzama u zemljama Istočne Evrope aktivno se trguje sa oko 150 hartija od vrednosti, a godišnji prometi su i do 20 puta veći nego na berzama u bivšoj Jugoslaviji. Imajući u vidu iskustva i stanje odnosno dnevne promete na tim berzama, smanjenje ukupnog broja listiranih kompanija ne bi ugrozilo funkcionisanje tržišta kapitala i trgovanja na našoj berzi.

Kriza iz drugog ugla

Društveno odgovorno poslovanje je strategija poslovanja čiji cilj je da kompanija, osim stvaranja profita ostvaruje i značajnu korist za društvenu zajednicu. Suština toga nije samo medijski publicitet, već istinska želja za pružanjem pomoći.

Kompanije u Zapadnoj Evropi, posebno u Velikoj Britaniji, i tokom recesije ulažu ogromna sredstva u društveno odgovorno poslovanje. Verovatno bi i naša preduzeća više težila društveno odgovornom poslovanju da vlasti imaju više sluha za stimulisanje takvih napora.

Recimo nijedna država iz regiona ne ohrabruje kompanije u stipendiranju studenata, nego ih čak oporezuje. Dalje, preduzeća u BiH mogu donirati do tri posto godišnje zarade, a na ostale donacije plaćaju PDV.

Zapostavljanje značaja društvene odgovornosti kompanija može se opravdati trenutnim uslovima. Međutim, kako kriza bude jenjavala, a time i borba sa inostranom konkurencijom postane oštrija, lokalne kompanije biće prinuđene da više rade na sopstvenom imidžu. U uslovima krize uz smanjenje plata i obima proizvodnje drastično su smanjile ionako male iznose za donacije, stipendije, ekologiju,... Ovako kratkoročno razmišljanje može prozrokovati teške posledice jer investitori, kupci, bivši i potencijalni zaposleni dugo pamte ružne vesti. Baš zato kompanije i zakonodavna i izvršna vlast, svako u svom domenu, moraju više da doprinesu jačanju svesti da je društveno odgovorno poslovanje neophodno.

Važnost edukacije

Na, nedavno održanoj, konferenciji Banjalučke berze poseban naglasak stavljen je na važnost zaštite i edukacije svih učesnika na tržištu kapitala. Osim zakonske zaštite više pažnje treba posvetiti preventivnoj edukaciji malih akcionara. Do većine njih, obično iz „pete ruke”, stižu vesti o neverovatnim dobicima poznanika na berzi. Nestripljivi, a bez iskustva u ulaganju, požure da kupe hartije, makar se zadužili, jer se cene hartija koje oni favorizuju i broj novih ulagača svakim danom povećavaju. Medijska propraćenost aktivnosti na tržištu i početni, nerealizovani, dobici im jačaju iluziju da su „odigrali na sigurno”.

Nedugo posle prvih kupovina, needukovanih novih malih ulagača veliki i racionalni investitori povlače ogroman kapital stvarajući višak ponude akcija nad tražnjom. Tada počinje pad koji menja raspoloženje na tržištu.

Poznato je da ulagače mnogo snažnije pogađa gubitak vrednosti imovine nego što ih raduje njen rast. U šoku, gledajući kako se vrednost njihove imovine smanjuje, dokupljuju još akcija jer “znaju” da te akcije vrede više. Kako sredstava nestaju, a akcije usled objava loših vesti dalje gube na vrednosti, tako sve više cene tradicionalni oblik štednje ubeđeni kako su „prevareni” jer su im “tamo neki“ skupo prodali “bezvredne” akcije.
Tek tada poneki spoznaju da treba ulagati oprezno, u hartije sa jasnom i dugoročnom perspektivom za koje je studiozna analiza pokazala da su potcenjene.

Borba za klijente

Pri trenutnim prometima na Banjalučkoj berzi trinaest brokerskih kuća iz Republike Srpske jedva opstaje. Čini se da je naša berza interesantna tek onim stranim ulagačima kojima njihovi brokeri, u sklopu dodatnih usluga, nude usluge trgovanja i na ovom tržištu.

Iskustva sa berzi zemalja u razvoju pokazuju da se broj učesnika na tržištu kapitala znatno poveća pri porastu prometa i novih inicijalnih javnih ponuda. Međutim, kad ovdašnji mediji počnu izveštavati o buđenju ekonomije i pozitivnim vestima iz evropskih institucija domaće brokerske kuće mogao bi zadesiti novi problem-borba za klijente sa oštrom inostranom konkurencijom. Sa tim problemom suočili su se slovenački brokeri. Naime, od ulaska Slovenije u EU, u maju 2004. godine, do danas struktura vlasništva Ljubljanske berze bitno se promenila, a broj članova smanjio sa 29 na 22 člana. Investitori su želeli da za svoj novac dobiju kvalitetnu, sigurnu i jeftinu uslugu ne mareći za državljanstvo svog brokera. Sa druge strane, inostrani brokeri su ušli na to tržište svesno planirajući gubitke u početku.

Zbog veće konkurentnosti već sada treba voditi računa o “prilagođavanju” svih usluga u skladu sa trendovima u inostranstvu. Ako se trend sa razvijenih svetskih berzi nastavi brzo ćemo saznati kako će se ovdašnji brokeri nositi sa inostranom konkurencijom i da li će investitori svoje poverenje (i novac) dati domaćim ili stranim brokerima.

Najgovještaj boljih dana

Već sedmu sedmicu zaredom, zahvaljujući makroekonomskim podacima koji ukazuju na oporavak svetske ekonomije, indeksi na svetskim berzama rastu. To je najduži period rasta cena akcija od marta prošle godine, kada je počeo oporavak tržišta od pada cena na najniži nivo u poslednjih 12 godina.

Nažalost, na berzama u regionu, osim zagrebačke, je i dalje isto stanje. Manjak sredstava za investiranje, smanjena likvidnost i broj učesnika i stagnacija vrednosti vodećih indeksa. Ima potencijala za popravljanje situacije na našem tržištu. On delom leži u atraktivnosti mnogih preduzeća izlistanih na berzi i onih privatnih koja će se kroz inicijalne ponude tek naći na berzi.

Kad se optimizam proširi i na ovo tržište osetiće se razlike u odnosu na trgovanje od pre nekoliko godina. Ljudi neće žuriti sa kupovinom već će racionalnije donositi odluke u izboru hartija u koje ulažu. Neće kupovati samo zato što cene hartija rastu ili što drugi kupuju, što se ranije dešavalo, već zato što će analizirati kvalitet i mogućnost razvoja preduzeća u koje ulažu.

Treba imati u vidu da je tokom proteklih godina mnogo urađeno na poboljšanju regulative i standarda korporativnog urpavljanja, stoga će se više računa voditi o pravima malih akcionara.

Najbitiniji uslov za oporavak je makroekonomska i politička stabilnost. Oporavak svakako može da ubrza država aktivnijom podrškom privredi i adekvatnim reagovanjem na potrebe tržišta kapitala.

Obveznice nose manji rizik od akcija

Koje su glavne razlike u prinosima obveznica i akcija u Republici Srpskoj?

Obveznice su, za razliku od akcija koje su vlasničke, dužničke hartije od vrednosti. Izdaju se sa ciljem prikupljanja finansijskih sredstava sa unapred definisanim rokom otplate. Zavisno od emitenta, mogu biti državne, municipalne i korporativne.Prilikom izdavanja i uvrštavanja na berzu, emitent objavljuje Proskept u kojem se uz prava i obaveze emitenta navode i nominalna vrednost i vrsta obveznica, visina i dinamika isplate kamate.

Akcije pružaju veću mogućnost ostvarivanja dobiti na uložena sredstva, bilo po osnovu rasta cene ili po osnovu dividende koja se isplaćuje akcionarima ukoliko akcionarsko društvo ostvari pozitivan finansijski rezultat. Kao posledica nižeg rizika ulaganja, prihod od obveznica je, po definiciji, niži od prihoda koji se ostvaruje ulaganjem u akcije.

Na Banjalučkoj berzi se trguje sa obveznicama emitenata distrikta Brčko emitovanih po osnovu stare devizne štednje, Republike Srpske emitovanih po osnovu izmirenja stare devizne štednje, obaveza prema dobavljačima, opštih obaveza i ratne štete. Osim toga, trguje se i sa obveznicama emitenata Cer a.d. Prnjavor, MKD Sinergija plus d.o.o Banja Luka, NLB razvojna banka a.d. Banja Luka te Laktaši, Gradiška, Šamac, Bijeljina i grada Banja Luke.

Pri postojećim uslovima, ukoliko biste kupili obveznicu, recimo, iz serija državnih obveznica za izmirenje ratne štete i držali je do dospeća ostvarili biste prinos veći od 19%, a tekući prinos veći od 5%. Komparacije radi, Berzanski Indeks Republike Srpske-BIRS se od početka godine smanjio za više od 8%.

Šta predstavljaju usluge investicionog savetovanja?

Sve više klijenata dolazi u brokerske kuće zahtevajući, osim uobičajenih brokerskih usluga, usluge investicionog savetovanja. Usluge investicionog savetovanja su korisne investitorima koji nemaju mogućnosti da aktivno prate i analiziraju kretanje tržišta i poslovanje kompanija čijim hartijama se trguje na berzi.

Poslovima investicionog savetovanja smatraju se: davanje saveta u vezi sa kupovinom, odnosno prodajom određenih hartija od vrednosti, davanje pravnih ili finasijskih saveta iz oblasti korporativnog upravljanja, obavljanje tehničke, fundamentalne i druge analize i učestvovanje u izradi pravnih ili drugih akata i dokumenata.

Na primer, investicioni savetnik, nakon završene analize domaćih i stranih hartija od vrednosti, dostavlja klijentu savet u pismenoj formi, u kojem se tačno navodi cena po kojoj se savetuje kupovina ili prodaja određene hartije od vrednosti pri tekućim uslovima na tržištu, s tim što konačnu odluku donosi klijent.

Uslov da brokerska kuća može obavljati usluge investicionog savetovanja je da ima zaposleno lice sa zvanjem investicionog savetnika. Zvanje investicionog savetnika se stiče polaganjem ispita u Komisiji za HOV. Osim toga, brokerska kuća treba da ima neophodne dozvole koje izdaje Komisija.

Na ovaj način investitori su u mogućnosti da iskoriste znanje i iskustvo eksperata i na taj način maksimiziraju prinose od svojih hartija od vrednosti.

Berzanski posrednci, u uslovima kada je promet na berzi znatno smanjen, uviđaju da ne mogu opstati baveći se isključivo brokersko-dilerskim poslovima, stoga treba očekivati da se brokerske kuće u RS više počnu baviti i drugim poslovima kao što su upravljanje portfeljom, poslovima agenta emisije, i svakako, pružanjem savetodavnih usluga. Imajući u vidu da u Republici Srpskoj samo četiri lica poseduju dozvolu KHOV RS za investiciono savetovanje postoji znatan potencijal za razvijanje ove vrste usluga.

Recesija

Evropska privreda se možda izvlači iz recesije, ali makroekonomski podaci pokazuju da se nezaposlenost ne smanjuje očekivanim tempom. Štaviše, brine podatak je da se stopa nezaposlenosti mladih u Evropi za samo godinu dana povećala za 3,7 posto, dok je opšta stopa nezaposlenosti istovremeno narasla za više od 1,5 posto.Interesantan nusproizvod ovakvog stanja u Srednjoj Evropi je povećanje broja transkacionih računa pravnih lica kao rezultat stvaranja malih kompanija koje osnivaju otpušteni radnici. Nezaposleni radnici se nadaju da će udružujući ušteđevinu, iskustvo, radne veštine i znanje preuzeti dio poslova od bivšeg poslodavca odnosno kompanije koja, kao posledica recesije, više ne postoji.

Drugim rečima, ekonomska kriza, porast nezaposlenosti i crne prognoze da bi se kriza mogla produbiti su poslužili kao generator novih ortačkih i akcionarskih društava.

Možda će sličan trend nastupiti i kod nas. Ljudi na ovim prostorima su preživeli mnogo gore situacije od trenutne ekonomske krize. Iz svega prošlog su naučili da se ne odustaju i kada misle da je kraj već da se bore da obezbede bolje uslove za život za sebe i svoje porodice radom, znanjem i neretko, spremnošću na rizik.

Po logici razvoja preduzetništva je za očekivati da će jedan broj onih koji (p)ostanu preduzetnici svojim naporima prevazići početna očekivanja i stvoriti kompaniju čije akcije će se tražiti za koju godinu.

Naš poslovni ambijent

Prema februarskom izvještaju svetske bonitetske kuće Dun&Bradstreet, BiH i dalje ima rejting “DB6a” (vrlo visok rizik poslovanja). U regiji najviši rejting ima Slovenija (DB2c). Iza nje su Mađarska i Hrvatska (DB3d), Albanija (DB4a), Makedonija (DB4b) i Srbija (DB5a). BiH je na 116. mestu od 183 rangirane zemlje. Poslednja u regiji.

Najvažniji potezi na popravljanju pozicije su rad na stvaranju boljeg poslovnog ambijenta i implementacija principa korporativnog upravljanja.

Mnoge kompanije iz našeg regiona, koje odlikuje slabo korporativno upravljanje, nisu interesantne na berzi i ne mogu finansirati poslovanje emisijom hartija od vrednosti već svoje poslovanje finansiraju iz drugih izvora. S druge strane, društveni ambijent koji ne prepoznaje prednosti i moć “akcionarske ideje” ne podstiče kompanije da ispunjavaju principe korporativnog upravljanja. Krug se zatvara, a tržište ostaje nelikvidno i bez ispunjenja osnovne funkcije.

Kada prevaziđemo dečije bolesti tržišta u razvoju koje odlikuju loši odnosi sa investitorima, slaba kontrola bez odgovarajuće kazne u slučaju nepoželjnog ponašanja, visok rizik, neznanje i samovolja direktora osetićemo efekte oporavka. Do tada, ostaćemo na marginama investitora i nakon promene svetskog trenda.

Interesantno, Poljska je jedina u Evropi ostvarila rast BDP-a u 2009. godini. Slučajno ili ne, prosudite sami, ali najrazvijenije tržište kapitala u Istočnoj Evropi je-Poljsko.

Investiranje u obveznice

Jedan od najsigurnijih načina za zaštitu kapitala i ostvarenje prinosa uz minimalan rizik je investiranje u municipalne obveznice jer se prihod od njih ne oporezuje a rizik neispunjavanja obaveza od strane izdavaoca je relativno nizak.

Organi lokalne samouprave izdavanjem municipalnih obveznica mogu da pribave sredstva za pokriće budžetskog deficita, izgradnju kapaciteta za proizvodnju i distribuciju toplotne energije, vodosnabdevanja, puteva, sportsko-rekreacionih centara ili škola po nižoj ceni u odnosu na kreditno zaduženje. Pre emisije potencijalne investitore i javnost upoznaju sa iznosom i procesom otplate duga kao i o načinu trošenja prikupljenih sredstava. Na taj način javnosti se šalje lepa poruka o brizi za lokalno stanovništvo i težnjama za razvoj i napredak opštine.

U poslednje dve godine, grad Banja Luka i opštine Laktaši, Gradiška, Bijeljina i Šamac su uspešno završile javne emisije obveznica ukupne vrednosti preko 35 miliona KM. Dobijenim sredstvima u Banjaluci je izgrađen most preko reke Vrbas. Ostale opštine prikupljenim sredstavima finansirale su izgradnju infrastrukturnih objekata. Već je izvesno da će i druge opštine finansirati svoj razvoj na ovaj način.

U praksi razvijenih, ali i susednih zemalja, najznačajniji kupci ovih obveznica su država i institucionalni investitori. Neretko, posebno u slučaju manje nominalne vrednosti, značajni kupci su i fizička lica.

Još nema znakova oporavka

Početak godine na svetskim tržištima a ni kod nas nije bio obavijen optimizmom. Promet na Banjalučkoj berzi u januaru je iznosio oko 2,2 miliona KM što je oko trećine prometa iz istog perioda prošle godine. Nastavljen je trend nedostatka sredstava za investiranje, nedovoljne likvidnosti uz smanjen broj učesnika u trgovanju i pad indeksa. Moguće je da do kraja godine RS statistički izađe iz recesije ali samo kao rezultat oporavka većine zapadnoevropskih država.

Nastavak stropoštavanja cijena bi dodatno odvukao ulagače s berze. Tek kad budu objavljene makroekonomske i političke vesti koje bi ukazale na oporavak ekonomije ulagači bi pozitivno reagovali što bi donelo potrebnu likvidnost na tržištu.

Do tada, rešenja za posrednike na tržištu kapitala su privlačenje novih ulagača ili reaktiviranje onih koji su u prethodnoj godini mirovali kroz pristup klijentima preko diferencijalnih provizija ali i kroz kvalitet i raznovrsnost usluga. Istina, takvi potezi iziskuju dodatna ulaganja ali brokerska društva su prinuđena da se okrenu novim izvorima prihoda. Ovako izgleda da tajna opstanka naših brokerskih kuća leži u trgovanju na inostranim tržištima.

Preduslov privlačenja novih investitora leži u zaokretima u politici uz aktivnije gledanje na tržište kapitala i privredu u vidu stvaraja povoljnih uslova za investiranje. Naše tržište je u razvoju te svaka promjena ima jači efekat nego kod drugih razvijenih tržišta.

Rizične berzanske preporuke učesnika na internet forumima

Dodatak Euroblicu-Novac 
1. Čime se treba rukovoditi prilikom ulaganja na Berzi?

Svaka vrsta ulaganja zasnovana je na ličnim izborima pojedinca tako da ne postoji univerzalni šablon po kome je moguće oceniti kvalitet ulaganja. Najvažnije je dobro se informisati i proučiti uslove i troškove koji će se javiti kod ulaganja. Nakon upoznavanja sa činjeničnim stanjem, izbor će zavisiti od rizika koji je svaki pojedinac spreman da preuzme, a koji zavisi od tipa investicije.

Početničke greške prilikom ulaganja u velikoj mjeri mogu biti umanjene ukoliko se pridržavate nekoliko osnovnih pravila:

Posuđivanje novca ili uzimanje kredita zbog ulaganja uvek poćeva rizik. Takvi potezi vam mogu pomoći da zaradite više novaca na berzi, ali u većini slučajeva stvaraju samo veće gubitke.

Na tržištu kapitala nema mjesta emocijama i brzopletosti. Iza svake odluke stoje analize kao pokriće. Osim toga, investiranje je maraton, a ne sprint tako da ishitreno donošenje odluka često ima visoku cijenu.Veoma je teško predvidjeti budućnost. Umesto da pokušavate pobediti tržište i slušate savete sa raznih web foruma bolje je da pokušajte da vlastitom analizom. Formirajte grupu investicija (portfolio) i kontinuirano je održavajte. Naime, ulagači koji žele visoke prinose često greše prilikom izlaganja riziku ulaganjem velikih iznosa novčanih sredstava u jednu hartiju.

2. Kako prepoznati rizično preduzeće (prilikom ulaganja)?

Rizično preduzeće najlakše je prepoznati analizom finansijskih izveštaja, posebno analizom podataka iz bilansa stanja. Na taj način dobijaju se podaci o položaju preduzeća, prvenstveno o nivou zaduženja, odnosno finansijskoj ravnoteži, likvidnosti, solventnosti, zaduženosti i adekvatnosti kapitala. Nakon toga treba pristupiti analizi odnosa stalne i obrtne imovine i kratkoročnih i dugoročnih obaveza i kapitala.

Daljom analizom treba obratiti pažnju na elemente bilansa uspeha i računati koeficijente obrta imovine, zaliha i potrživanja. Iz tih podataka dobijamo broj dana vezivanja imovine, zaliha i potraživanja. Zatim posvetiti posebnu pažnju obratiti na strukturu poslovnih, finansijskih i vanrednih prihoda i rashoda, kao i njihove međusobne odnose. Na ovaj način dobićemo jasniju sliku o profitabilnosti, riziku ostvarenja finansijskog rezultata i rentabilnosti preduzeća.

Sledeći korak je dobijene rezultate uporediti sa rezultatima iz bilansa od prethodne godine. Najbolje bi bilo dobijene rezultate porediti sa prethodno ostvarenim rezultatima, kao i sa pokazateljima kompanija koje se bave istom delatnošću, a analiza dobija na težini ako se upoređuju kompanije koje posluju na istom ili sličnom tržištu kako bi analiza poređenja sa konkurencijom (’’peer analiza’’) imala što više smisla.

Tek nakon ovakve analize moguće je odgovoriti na pitanje da li je neko preduzeće u grupi rizičnih ili ne jer nije retkost da se nakon studioznije analize rezultati pokažu drugačijima od onih koje dobijemo na prvi pogled.

Inicijalna javna ponuda (IPO)

Male porodične ili ortačke kompanije se tokom razvoja sreću sa potrebom prikupljanja novih sredstava za potrebe širenja proizvodnje, istraživanja ili osvajanja novih tržišta, izmirenja zaduženosti, diversifikovanja poslovanja, kupovine novih postrojenja ili opreme.
Inicijalna javna ponuda (eng. initial public offering - IPO) je način da takve kompanije dođu do sredstava na način da povećaju svoju vrijednost, prošire vlasničku strukturu i izađu u javnost emisijom akcija. Za IPO po pravilu su najviše zainteresovani: menadžment firme, njeni radnici i dobavljači jer su najbolje upoznati sa uslugama ili proizvodima, tržištem i imidžom kompanije.

Završetkom prve inicijalne javne ponude u Bosni i Hercegovini, kompanije “Fratello Trade” a.d. Banja Luka, tržište kapitala pokazalo je da može vršiti svoju osnovnu funkciju - prikupljanja kapitala. Iako u međuvremenu nije bilo inicijalnih javnih ponuda, sigurno je da postoji interes određenih privatnih firmi za finansiranjem i razvoj poslovanja na ovaj način.

Veliki psihološki problem za postojeće vlasnike je gubljenje apsolutne kontrole i mogućnosti samostalnog upravljanja u njihovoj kompaniji.

Pitanje koje se samo nameće, a na koje postojeći vlasnici kompanija treba da odgovore jeste: Da li su zarad stvaranja većeg profita spremni da se odreknu dela vlasništva nad kompanijom?

Manje loše nego prethodne godine

Prošle godine na Banjalučkoj berzi promet je pao za 34 odsto, indeksi se nisu oporavili još od udara iz 2007. godine, nekoliko brokerskih kuća i jedno društvo za upravljanje investicionim fondovima su zatvoreni.

Vrijednost akcija kompanija na Sarajevskoj i Banjalučkoj berzi, izražene kroz indekse SASX-10 i BIRS, u prosjeku su izgubile 13,9 odnosno 3,5 odsto. Komparacije radi, glavni indeksi na podgoričkim berzama NEX i Montenegro su rasli 41,7 odnosno 31,2 odsto. Slijede ih indeks Makedonske berze MBI10 sa rastom od 31 odsto, beogradski BELEX15 sa 21,5 odsto, hrvatski CROBEX sa 13 odsto i slovenački SBI20 sa 11,4 odsto.

No, nije sve crno. Stvoren je zajednički indeks Banjalučke i Sarajevske berze, kroz javne ponude akcija i obveznica na berzi je prikupljeno preko 30 miliona KM svježeg kapitala. Formirano je tržište obveznica: različitih emitenata, kamatnih stopa i anuitetnih planova i na taj način stvoreni su uslovi za ulaganje za investitore koji imaju veću averziju prema riziku. Objavljene su prve informacije i preporuke vezane za kompanije sa berze na vodećem svetskom finansijskom servisu "Bloomberg". Berza je uvela FIX protokol i u toku je proces uvezivanja u projekat X-net sa Atinskom berzom.

U toku ove godine možemo očekivati odgovore na pitanja: Da li su akcije u Bosni i Hercegovini podcenjene u odnosu na susedne zemlje? Zašto su inostrani investitori izgubili interes za ulaganje u finansijske instrumente na našem tržištu?

Obveznice kao osvježenje

Imajući u vidu ostvaren promet tokom 2009. godine očigledno je da su obveznice postale važan tržišni materijal na Banjalučkoj berzi. Zbog manjeg rizika nego kod ulaganja u akcije, treba očekivati da će interes ovakav vid ulaganja još rasti.

Većina trgovaca vodila se klasičnim principima investiranja na berzi-zaradom, ali i željom da izmire ranije poreske obaveze. Namjera Vlade je emitovanjem obveznica rešiti više problema: izmiriti dug nastao po osnovu ratne štete, dug prema dobavljačima i dug prema starim deviznim štedišama. Čini se da u oni koji državi nisu plaćali porez do kraja 2007. najbolje prošli jer su imali priliku da izmire svoje obaveze za malo više od trećine iznosa duga i to bez ikakvih kamata.
Kao alternativnu opciju država je imala na raspolaganju blokadu računa svim dužnicima. Tada bi mnoga preduzeća proglasila bankrot, radnike otpustila a državi stvorila još veći problem. Ovako su vlasnici obveznica unovčili obveznice, poreski dužnici očistili bilanse i olakšali uslove za poslovanje ili zaduživanje u budućnosti, povećana je likvidnost na berzi a stvorena je baza za buduće kvalitetnije ulaganje institucionalnih investitora u obveznice.
Ipak, ova uredba može dovesti i do negativnih efekata. Preduzeća mogu ponovo svjesno praviti dugove očekujući da Vlada opet dozvoli ovakav vid izmirivanja obaveza ili da planiraju stvorene obaveze pokriti emisijom sopstvenih obveznica.